Olecko – turystyczna miejscowość położona nad Jeziorem Oleckie Wielkie. Swoje powstanie zawdzięcza akcji kolonizacyjnej, prowadzonej intensywnie w latach 1525–1568 na terenie Księstwa Pruskiego przez księcia Albrechta Hohenzollerna, ostatniego wielkiego mistrza krzyżackiego, który zachował swoją władzę po sekularyzacji zakonu. W tym okresie powstało blisko 300 nowych osad, w tym właśnie Olecko. Prawa miejskie otrzymało ono w 1560 r. Powstało na tzw. „surowym korzeniu”, na terenie porośniętym puszczą, w pobliżu wcześniej istniejącego zameczku ulokowanego u ujścia rzeki Legi z jeziora oleckiego. Według przekazu luterańskiego duchownego Kaspara Hennenbergera z 1595 r., w miejscu tym doszło do spotkania króla polskiego Zygmunta Augusta z księciem pruskim Albrechtem. Ponoć na pamiątkę tego wydarzenia władcy postanowili założyć dwa miasta. Na ziemi litewskiej był to Augustów – od imienia króla, zaś na ziemi pruskiej Margrabowa – od margrabiowskiego tytułu księcia Albrechta.
Miejskie kąpielisko nad Jeziorem Oleckie Wielkie.
Akt lokacyjny wydany został 1 stycznia 1560 r., choć decyzja o jego założeniu zapadła kilka miesięcy wcześniej. Zasadźcą został Adam Woynowski, który między innymi w zamian za 10 łanów sołeckich ziemi uprawnej, 10 mórg łąk oraz zezwolenie na założenie i prowadzenie karczmy, zobowiązał się do urządzenia miasta i sprowadzenia osadników. Według przywileju lokacyjnego miejscowość miała liczyć 111 włók, tj. około 1865 ha. Z tego 107 włók miało przypaść 300 mieszczanom, a 4 włóki przekazano parafii. Wyznaczono także układ ulic, zarys placu centralnego, parceli pod cmentarz, kościół, wikarówkę, szkołę, szpital, cztery karczmy oraz parcele mieszczan. Olecko otrzymało zgodę na organizowania we wtorki targu cotygodniowego oraz czterech jarmarków w ciągu roku. W zamyśle władcy wydającego akt lokacyjny, przywilej ten w związku z położeniem miasta w pobliżu granicy z Wielkim Księstwem Litewskim, miał uczynić z niego ważny ośrodek handlowy oraz przyczynić się do gospodarczego rozwoju regionu. To jednak nie nastąpiło. W znacznej mierze z powodu oddalenia od głównych szlaków komunikacyjnych, a także klęsk nieurodzaju, pożarów oraz epidemii, nawiedzających cyklicznie Olecko i uszczuplających liczbę jego mieszkańców. Między innymi dwa tragiczne pożary nawiedziły miejscowość 22 sierpnia 1684 r. oraz 25 lutego 1685 r. Pierwszy strawił drewnianą zabudowę Olecka z wyjątkiem zaledwie jednej ulicy. Doszczętnie spłonął ratusz, szkoła i kościół, z mozołem odbudowane po podobnym wydarzeniu sprzed zaledwie kilku lat. W drugim wypadku ogień pochłonął to, co już udało się odbudować w przeciągu pół roku. O wiele bardziej niż pożarów ówcześni mieszkańcy obawiali się zarazy. Tylko epidemia dżumy z lat 1709–1711 uśmierciła w okolicy Olecka blisko 11 tys. osób. W samym mieście przeżyło zaledwie 92 mieszkańców.
Ogromne zniszczenia przyniosły działania wojenne. W trakcie zaledwie dwóch lat (1656–1657) pozbawione umocnień obronnych Olecko było dwukrotnie zajęte i spalone przez oddziały tatarskie. Wielu mieszkańców poległo w walce, a pozostałych przy życiu wzięto w jasyr. W kolejnych dwóch wiekach miasto było zajmowane kilkukrotnie. Dokładnie sto lat po najeździe tatarskim, podczas wojny siedmioletniej (1756–1763), do Olecka wkroczyły oddziały rosyjskie. Z kilkumiesięczną przerwą pozostały tutaj od sierpnia 1757 r. do sierpnia 1762 r. Prawdopodobnie tylko dzięki poddaniu Olecka bez walki i złożeniu hołdu wierności carycy Elżbiecie miasto uniknęło poważniejszych zniszczeń. W trakcie wojny francusko-pruskiej (1806–1807) Olecko zostało opanowane przez wojska polskie, sprzymierzone z wojskami francuskimi cesarza Napoleona. Jako pierwszy do miasta wkroczył oddział pod dowództwem gen. Józefa Zajączka 24 czerwca 1807 r. Następnie dotarł tam pułk piechoty będący pod rozkazami gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, który w mieście pozostał do 24 lipca 1807 r. Niespełna pięć lat później ulicami Olecka ponownie przemaszerowały wojska Napoleona przygotowujące się do inwazji na Rosję. Doszło wówczas do licznych grabieży i konfiskat mienia, zwłaszcza koni i bydła. Zniszczeniu uległy zasiewy i sady.
Szczęśliwie działania wojenne epoki Napoleona, były ostatnimi w XIX w., w których miasto doznało bezpośredniego uszczerbku. Na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci Olecko ulegało powolnym przemianom. Wpływ na ich tempo miały okresowo występujące dalej lata klęsk nieurodzaju, epidemie i pożary. Nadal też, z powodu słabo rozwiniętej opieki zdrowotnej i braku należytej higieny, utrzymywała się wysoka śmiertelność wśród niemowląt i dzieci. Skutkiem tego liczba obywateli, która w 1816 r. wynosiła zaledwie 1900 osób, wzrosła w 1900 r. do zaledwie 4878 mieszkańców miasta.
W tym czasie powstało w mieście wiele nowych instytucji. W 1818 r. Olecko zostało siedzibą powiatu. Na początku lat pięćdziesiątych utworzono sąd powiatowy (Kreisgericht), w którym po dwudziestu latach zatrudnionych było 34 pracowników, w tym siedmiu sędziów. Wówczas powstała pierwsza olecka drukarnia, prowadzona przez Eduarda Peglaua. W 1855 r. założono Powiatową Kasę Oszczędności (Kreissparkasse), a dwanaście lat później w 1867 r. Towarzystwo Zaliczkowe (Vorschussverein), przekształcone następnie w oddział Banku Narodowego (Volksbank). W 1860 r. utworzono oddział poczty na miejscu ekspedycji pocztowej. Trzy lata później swoją działalność rozpoczęła także stacja telegraficzna. Około 1890 r. wybudowano w mieście gazownię.
W 1854 r. zakończono trwającą dziewięć lat modernizację wiodącego przez miasto szlaku komunikacyjnego. Będąca pierwszą i jedyną wówczas drogą bitą w powiecie oleckim, stanowiła fragment trasy Wystruć–Darkiejmy–Gołdap–Olecko–Ełk. W kolejnych latach sieć dróg powiększyła się o nowe odcinki, między innymi: Olecko–Kowale, Olecko–Gąski, Olecko–Dunajek–Wesołowo. Istotnym wydarzeniem w dziejach miasta było doprowadzenie do niego linii kolejowej. Pierwszy pociąg przyjechał do Olecka 1 lipca 1879 r. Fakt ten miał szczególne znaczenie dla rozwoju gospodarczego i kulturowego. Dzięki tej inwestycji niewielkie miasteczko na skraju Prus Wschodnich uzyskało połączenie z ważnymi ośrodkami gospodarczymi – Królewcem, Gdańskiem, Toruniem czy Olsztynem. Do Olecka zaczęły przenikać najnowsze niemieckie trendy kulturowe, zwiększyła się również wymiana towarowa z innymi rejonami państwa niemieckiego.
Wiek XIX przyniósł ponadto zmiany w wyglądzie samego miasta. Pierwotna zabudowa drewniana ustąpiła miejsca murowanej. Stopniowo przeprowadzono akcje brukowania rynku i części ulic, przy których w 1866 r. pojawiło się dwadzieścia pięć miejskich latarni. Około 1897 r. za sprawą rodziny Czyganów, lokalnych przedsiębiorców, po raz pierwszy w Olecku pojawiła się elektryczność, początkowo służąca do napędu urządzeń drukarni, oświetlenia zakładu pracy oraz domu mieszkalnego.
Dworzec kolejowy.
Tempo rozwoju miasta znacznie zwiększyło się w kolejnym stuleciu. Do wybuchu I wojny światowej w Olecku wybudowano instalację wodociągową i kanalizacyjną, zelektryfikowano miasto, oddano do użytku kolej wąskotorową, wzniesiono także kolejne nowe budynki. Zadbano również o podkreślenie walorów turystycznych, między innymi poprzez wytyczenie nad jeziorem ścieżki łączącej centrum miasta z wybudowanym w 1894 r. domem zdrojowym „Liebschensruh”.
Podczas I wojny światowej Olecko było zajmowane trzykrotnie przez oddziały rosyjskie. Na skutek ostrzału artyleryjskiego i wzniecanych celowo pożarów, zniszczeniu uległa nieznaczna część miejskiej zabudowy. Szkody, poniesione w dwóch pierwszych latach wojny, zostały usunięte do końca 1918 r. Stało się to możliwe dzięki powszechnemu wykorzystaniu do prac remontowych i porządkowych rosyjskich jeńców wojennych oraz finansowemu wsparciu niemieckich miast partnerskich.
W lipcu 1920 r. na mocy decyzji podjętych na konferencji w Wersalu w powiecie oleckim przeprowadzony został plebiscyt, który zadecydował o dalszych losach tej części Prus Wschodnich. Z uwagi na stosunkowo niską świadomość narodową wśród ludności miejscowej mówiącej po polsku, liczne przypadki pobić i zastraszeń, a także niepewną sytuację polityczną dopiero co odrodzonego państwa polskiego, które toczyło śmiertelny bój z Rosją Sowiecką, wynik głosowania był łatwy do przewidzenia. Ostatecznie z całkowitej liczby 28 627 głosujących, tylko dwie osoby opowiedziały się za Polską, po jednej w Połomie i Kleszczewie. Wynik ten był ewenementem na całym terenie plebiscytowym Warmii i Mazur, dlatego też władze niemieckie w celu upamiętnienia tego wydarzenia w 1928 r. dokonały zmiany dotychczasowej nazwy Marggrabowa na Treuburg, czyli Wierny Gród.
Dynamiczny rozwój Olecka był kontynuowany w dwudziestoleciu międzywojennym. Miasto systematycznie poszerzało swoje granice, wznoszono nowoczesne gmachy i zakłady pracy. Wówczas też powstały zachowane do dziś obiekty rekreacyjno-sportowe, a także drugi co do wielkości pomnik wojenny w Prusach Wschodnich.
Kres niemieckiej historii Olecka przyniosły działania wojenne. 23 stycznia 1945 r. opuszczoną stolicę powiatu zajęli żołnierze sowieccy. Skutkiem ich kilkumiesięcznej „działalności” było zniszczenie aż sześćdziesięciu procent zabudowy. Komendantura sowiecka przekazała administracji polskiej władze w mieście dopiero w maju lub na początku czerwca 1945 r. Od tego momentu rozpoczął się długotrwały proces odbudowy tej położonej nad Legą miejscowości. Ale o tym napiszemy już innym razem.
aut. Łukasz i Paweł Skubisz